Musea over de hele wereld met een collectie Hollandse schilderkunst kunnen niet zonder goede stillevens, weet Norbert Middelkoop, conservator Oude Kunst in het Frans Hals Museum. ‘Vandaag de dag wordt het genre enorm gewaardeerd, waarschijnlijk omdat het onderwerp zo dicht bij onze eigen wereld staat. In een stilleven kun je ook nu nog zien wat je wilt, zelfs als je niets van kunst weet. Geur, smaak, tast: het zit er allemaal in.’
Wat is er bijzonder aan het schilderij van Floris van Dyck?
Norbert: “Dit vroege werk van hem vind ik typerend, omdat de tafel een beetje lijkt te hellen. De toeschouwer kijkt er enigszins van bovenaf op. Deze manier van schilderen is meegenomen door Antwerpse schilders die zich in Haarlem vestigden. De economische vooruitzichten waren destijds beter in het noorden, daarom trokken veel ambachtslieden deze kant op. Later in de eeuw zie je dat op stillevens het tafelblad wat minder kantelt, waardoor het geheel perspectivisch correct en rustiger oogt.
Bij een stilleven als dit kun je je afvragen: welk moment toont het? Er gebeurt weinig, de actie is vooral weggelaten. Je ziet een appelschil en de helft van de appel die nog over is. Een van de noten is gekraakt. Als je wat langer kijkt, valt er heel wat te ontdekken, bijvoorbeeld dat kunstenaars hun werk vaak signeerden op het mes.”
Waarom staat er Chinees porselein op een Haarlems schilderij?
“Het is een Wan-Li schaal uit de late Ming-periode. Dat porselein was in de eerste helft van de zeventiende eeuw razend populair, toen er veel handelsmissies naar de Oost gingen. Hollandse schepen maakten in de Straat van Malakka grote partijen porselein buit op de Portugezen. Die werden geveild in Amsterdam en Middelburg. Een sensatie, want dat porselein was veel dunner en fijner bewerkt met figuurtjes dan het Nederlandse aardewerk. Er ontstond een run op porselein in de begintijd van de VOC, waarna Chinezen de thematiek gingen aanpassen aan de vraag van de Europese markt. De kommetjes en vaasjes op stillevens zijn een uiting van status, zo van: kijk eens wat wij in huis hebben.”
Welk tijdsbeeld schetsen de stillevens?
“Door de bloeiende economie en de immigranten uit Vlaanderen kwam er een enorme instroom van kapitaal naar Haarlem. Er ontstond nieuwe rijkdom en die ging gepaard met een hang naar zichtbare status. Je ziet in de schilderijen de trots op lokale etenswaren verbeeld, in combinatie met luxeproducten die mensen zich net aan konden veroorloven. Overigens waren die voorwerpen niet altijd het bezit van de opdrachtgever of schilder; ze werden bijvoorbeeld geleend van de lokale zilversmid. Dit schilderij kan bij nieuwe rijken aan de wand hebben gehangen. Waarschijnlijk in de voorkamer, waar de gasten werden ontvangen. Op latere stukken zie je nog meer de nadruk op de pronkstukken en kostbaar vaatwerk dan op de producten die de geneugten van het land verbeelden.”
Welke symboliek kun je in de schilderijen herkennen?
“Op veel stillevens staan citroenen afgebeeld. Het sap diende als tegengif bij het gebruik van gouden en zilveren vaatwerk. Citroen was ook een smaakmaker, bijvoorbeeld in goedkoop driestuiverbier, dat veiliger was om te drinken dan water, maar weinig smaak had. Als je er te veel in deed bedierf het de drank, dus een citroen kon ook symbool staan voor matigen. Voedsel werd sowieso met van alles geassocieerd. Kazen in verschillende stadia van rijpheid verwezen naar overvloed of juist naar vergankelijkheid. En bij brood en wijn viel te denken aan Jezus die ze bij het Laatste Avondmaal deelde en zichzelf offerde voor de mensheid. Daarnaast werden kaas en haring als belangrijk gezien voor de lokale economie, dus die werden ook vaak afgebeeld.”
Zagen mensen in de zeventiende eeuw ook de diepere betekenissen?
“Dat is niet met zekerheid te zeggen. Het vermoeden bestaat dat in de loop van de zeventiende eeuw de nadruk op symboliek verwaterde en het vooral ging om uiterlijk vertoon. In embleemboeken uit die tijd werden aan levensmiddelen deugden en gevaren opgehangen, maar die van christelijk doemdenken doordrenkte ideeën stonden misschien helemaal niet op de voorgrond toen deze schilders hun topdagen beleefden. Dat je op verschillende manieren naar stillevens kon kijken, moet destijds ook de aantrekkingskracht zijn geweest. De eigenaar en zijn gasten mochten zelf bepalen wat ze erin wilden zien. Dit type schilderijen werd ook beschouwd als proeve van vakmanschap en virtuositeit van de schilder. Kijk bijvoorbeeld naar de detaillering in de stoffen en de broodjes. In 1628 wordt over een portret van Floris van Dyck geschreven dat hij kostbaarheden en etenswaren schilderde, die een lust zijn voor het oog en voor de ziel. Het schilderij is ‘den kenners lekkerder dan alle lekkernijen’, oftewel: ze zien er op het schilderij zelfs lekkerder uit dan in het echt.”
Wil je een smakelijk stilleven bij jou thuis aan de muur? In de Muurmeesters collectie ‘Haerlemsche Meesters’, met topstukken uit het Frans Hals Museum, vind je het stilleven van Floris van Schooten. Dit kunstwerk is als hoogwaardige reproductie verkrijgbaar in verschillende uitvoeringen via muurmeesters.nl.
LEZERSAANBIEDING 2 10% korting op een Haerlemsche Meester t/m 31 december 2021. NB deze code is niet samen te gebruiken met een andere code. De code is: BMFHM10